Zanimljivosti Kosova i Metohije
TRADICIONALNA MUZIKA KOSOVA I METOHIJE
Narodna muzička tradicija Kosova i Metohije predstavlja deo svakodnevnog života srpskog naroda koji se vekovima odvija kroz pesmu, igru i svirku, kroz obrede i narodne običaje. Karakteristike narodne muzike, po kojima prepoznajemo da je pesma sa Kosova i Metohije, predstavljaju karakteristike njihovog sveukupnog života i razlikuju se od drugih oblasti u Srbiji zbog načina na koji se tradicionalno živi, govori, radi, veseli i tuguje, a koje su uslovljene društveno-istorijskim prilikama u prošlosti. Takođe, u narodu čak postoji mišljenje da se pevanje razlikuje od sela do sela u istoj oblasti i da svaki pevač zna da prepozna razlike u pevanju svog sela od susednih, ma kako se nama sa strane činilo da razlika nema.
Ipak, specifičnost narodnog tradicionalnog pevanja na Kosovu i Metohiji je skoro isključivo jednoglasno pevanje, odnosno pevanje samo jedne melodije, dok danas u većini ostalih krajeva Srbije uglavnom dominira dvoglasno pevanje. To znači da je na Kosmetu prisutno pevanje u kome se melodija najčešće izvodi solistički ili ređe grupno (istovremeno dva pevača) ali u jedan isti glas. Zato je melodija pesama sa Kosova i Metohije gipka i pokretljiva, i mada nevelikog glasovnog obima, bogata ukrasnim tonovima, koji su deo tradicije jednoglasnog pevanja, ali i orijentalnog uticaja u vreme turske dominacije Balkanom. Peva se iz punog glasa, veoma izražajno, u višim "svetlim" registrima, što melodiji daje poseban karakter.
Naš prvi pouzdani melograf narodnog pevanja sa Kosova i Metohije, i jedan od najznačajnijih kompozitora u srpskoj muzici 19. veka - Stevan Stojanović Mokranjac, zabeležio je "... da naši narodni pevači sa sela ne daju gotovo nikad ton savršeno čist ... već ga uvek, i kod svake strofe drugačije, okite sitnim šarama i raznim grlenim i falsetnim (visokim) odskocima ..." Kao da su time želeli da ublaže i ulepšaju onu tugu koja se čuje u sadržaju, posebno kada, kako kaže Mokranjac, pevači "na kraju skoro sviju laganih pesama (i obrednih i drugih) i skoro po svim kosovskim selima, dodaju po jedno dugo "I" ... Ovo je kosovsko tako tužno i puno melanholije, da se po njemu samome može videti kako je tu predanje o propasti srpskoj veoma duboko upisano u dušu narodnu".
Prema sadržaju, pesme sa Kosova i Metohije se, kao i u narodnoj poeziji i klasifikaciji Vuka Karadžića, dele na epske (muške, junačke) koje pevaju samo muškarci, i lirske (ženske) koje pevaju žene, dok se pesme iz igru (oro, kolo) izvode zajedničkim pevanjem i muških i ženskih glasova. Tekstovi lirskih pesama najčešće sadrže refrene u vidu reči more, mori, koje se melodijski posebno ističu.
Najbrojnije zabeležene melodije sa područja Kosova i Metohije, njih oko 400, ostavio je prof. Miodrag Vasiljević u godinama posle drugog svetskog rata, 1946—47 g. Najviše ih je lirskih — ljubavnih i obrednih, u okviru obrednih razlikuju se pesme godišnjeg i pesme životnog ciklusa. Pesmama godišnjeg ciklusa prate se svi značajniji praznici i poslovi zajednice tokom sva četiri godišnja doba, počevši od zimskih koleda (u vreme Božića) pa do jesenjih sedeljki i porodičnih slava. Pesme životnog ciklusa vezane su za važne trenutke u životu pojedinaca i običaje koje prate rođenje, ženidbu i smrt (uspavanke, svadbarske i svatovske pesme, tužbalice).
Pesmice koje pevaju deca sa Kosova i Metohije — jednostavne i dopadljive brojalice, razbrajalice ... slične su onima koje pevaju sva ostala deca i Srbije i celog sveta. Takođe, deo njihovog sveta su i najrazličitije zvučne igračke koje prave od materijala iz svoje okoline, pa se specifični zvuci proizvode na peru crnog luka, vlati trave, na komadu daščice — zujaljke, čigre, dugmeta na kanapu, kapice od žira i slično.
Muzički instrumenti na Kosovu i Metohiji, kao i u većini oblasti na Balkanu, mešavina su onih poreklom sa domaćeg tla — kao što su svirala, dvojnice, gusle i onih orijentalnog porekla — zurle (duvački), goč ili tapan, darabuka (veće i manja varijanta bubnja), daire ili def. Najčešće su u kombinaciji kao instrumentalna pratnja narodnim igrama, a pojedinačno, solistički, na nekima od njih sviraju pastiri (svirale, dvojnice) ili se, uz gusle, pevaju epske pesme.
Danas, lepotu i izvornost srpske tradicionalne muzike sa Kosova i Metohije čuvaju od zaborava i neguju, svako na svoj način, brojni pevači, izvorne i etno-grupe i kulturno-umetnička društva, uglavnom u gradskim sredinama, a trajno je upisana i u našu umetničku muziku preko VIII i XII horske "Rukoveti" Stevana Stojanovića Mokranjca. Kroz taj sveukupni zvuk, srpska narodna muzika sa Kosova i Metohije potvrđuje da je tradicija koja i dalje živi među nama, i sa kojom, kroz različite oblike predstavljanja, upoznajemo narode širom Evrope i sveta.
КосМету с љубављу
ZURLE
Naš narod je uvek voleo da peva, igra i to sve poprati svirkom, a ponekad samo da svira. Izvorna igra, ples i muzika nastali su i razvijali se iz obrednih običaja, a kasnije su se odvojili od njih i nastale su lirske i epske pesme.
U etnografskom muzeju u Beogradu i na drugim izložbama u Srbiji možemo videti najrazličitije instrumente koje su pravili i na kojima su svirali ljudi s naših prostora. Tu su: ćurlikalice, diple, gusle, tambure, rogovi, gajde, zurle, tarabuke, gočovi, talambasi i drugi originalni stari instrumenti.
Prema klasifikaciji Miroslava Mitrovića, višeg kustosa – etnologa, neki instrumenti su karakterističniji za određena područja iako se mogu čuti i u drugim krajevima. Gusle su, na primer, karakteristične za dinarsko stanovništvo, gajde se najviše čuju u centralnoj balkanskoj i panonskoj oblasti, a na Kosovu i Metohiji upotrebljavali su se instrumenti istočnjačkog porekla.
Jedan od tih starih instrumenata kojeg možemo čuti na Kosovu i Metohiji su zurle. Upoznaćemo se s njima malo bolje. Pretpostavlja se da je zurla kao orijentalni instrumenat donešena na Balkan u srednjem veku iz daleke Persije, najverovatnije posredstvom Turaka. Osim na Kosovu i Metohiji zurle možemo čuti u Makedoniji i u Bugarskoj. Ovaj instrumenat se najviše koristi na svadbama, folklornim igrama i tokom velikih praznika. U Srbiji su najrasprostranjenije na Kosovu i Metohiji i smatraju se najstarijim instrumentom ovog područja.
Zurla se satoji od cilindrične cevi koja se u svom donjem delu naglašeno širi. Na gornjem delu ima dvostruki pisak od trske. Zaravnjeni pisak se potpuno stavi u usta, tako da usne dodiruju metalni disk. Dobija se veoma snažan zvuk namenjen za otvorene prostore. Zbog piska koji se celom svojom dužinom stavlja u usta svirača, svira se lagano, najčešće oktava plus terca ili kvarta. Zurla se tokom sviranja drži s obe ruke pod uglom od 45% u odnosu na pogled. Donja četiri otvora pokrivaju se prstima leve ruke, a gornji otvori i otvor za palac pokrivaju se prstima desne ruke. Zurle obično sviraju u paru uz pratnju velikog bubnja tapana ili goča.
-
U Muzičkom sastavu Stupovi se koristi zurla sa kapom na kojoj se pisak ne postavlja direktno u usta svirača, već se ton dobija preko drevne kape koja se nalazi na vrhu instrumenta. ... Muzički sastav Stupovi je svoj koren utvrdio na srpskoj tradicionalnoj muzici kroz stare, narodne instrumente /frula, kaval, dvojnice, zurle, gajde, šargija, lauta…/ i narodno pevanje, ali je stvarajući u ovom vremenu, pesmama koje izvodi dao obeležje tog vremena kroz savremene aranžmane. Muzika koju izvode zasniva se, uglavnom na nasledju Kosova i Metohije, ali i drugim krajevima Srbije /južna i centralna Srbija/, a sastav ima i sopstveni, autorski izraz. /preuzeto iz materijala Muzičkog sastava “Stupovi”/
Autor: Miodrag Mika Petrović
Novi Sad
ŠAR PLANINA KAO DEO KULTURNOG NASLEĐA KOSOVA I METOHIJE
Šar-planina, nacionalni park Srbije, nalazi se na jugozapadu Kosova i Metohije. Prostire se svojom duzinom u rasponu od 85 km i širinom od 30 km. Za nacionalni park je ova površina od 39.000 km proglašena 1993. godine. Pristup nacionalnom parku je moguć kroz Prizren ili preko Štrpca i dalje do Brezovice, gde se nalazi hotelski kompleks i poznati skijaški centar. Ova planina je poznata i po epitetu carska jer poseduje neizmernu lepotu, muzej glacijalnog reljefa, koji se vidi samo pod vedrim nebom. Navedenu činjenicu potkrepljuje prizor kada se vode, koje dolaze s kosmetske strane planine i koje reke nisu odnele zadrže i formiraju 70 glacijalnih jezera, kojima je narod podario naziv gorske oči.
Po lepoti se izdvaja Jažinačko jezero s endemskim zajednicama molike i gorske ruže. Osim opisanih lepota, dah staje pred rečnim kanjonima, usečenim u kamenu od strane bujičnih voda stvorivši predivan prizor. Na krečnjačkim stenama zastićenog područja Duvske klisure raste srpska ramonda. Klisura Rusenice je takođe deo ove po mnogima najlepše planine Srbije, gde je utočište potražio i ris. Šar-planina je bogata florom i faunom, tačnije postoji oko 2.000 biljnih vrsta i 190 biljnih zajednica. Najpoznatiji su balkanski borovi, ali i zajednica gorskih ruža - rododendrona. Visove te impozantne planine nadleće suri orao, sivi soko, beloglavi sup i orao bradan, koji je skoro išcezao sa Balkanskog poluostrva.
Stanovnici Šar-planine imaju privilegiju da ponekad vide orla bradana, koga su na Tibetu proglasili za svetu pticu, kako kruži proveravajući da li je došlo vreme da se ponovo tu nastani. Na Šar-planini su brojni i objekti kulturne baštine, pre svega manastiri i crkve, naročito iz srednjeg veka. Kada se vratimo u doba Nemanjića, jedna od svakako najznačajnijih zadužbina je ona od Cara Dušana - utvrdenje i manastir Sveti arhanđeli u Sredačkoj župi, u kanjonu Prizrenske Bistrice. Manastirski kompleks čine i ruševine crkve Svetih arhanđela, kao i crkve svetog Nikole.
Interesantna je sudbina spomenutog manastira, podignutog u periodu od 1343. do 1347. godine i posvećenog Svetim arhanđelima, kojeg je veliko ljudsko zlo uništilo kroz vekove. Bio je u osnovi pravougaonog oblika sa upisanim krstom, trodelnim oltarom i središnjom kupolom na četiri stupca.U uglovima krsta bile su male kupole, a sa zapada otvorena priprata. Graden je u romantičnom stilu, od belog i plavoljubičastog mermera naizmenično slaganog, s bogatom plastičnom skulpturom i mozaičnim podom. Fragmenti se danas čuvaju u Skoplju. Napomenula bih da je manastir stradao više puta. Rušenje je počelo 1455. godine, da bi bio porušen do temelja 1615. godine. Turci su temelje hrama iskoristili za zidanje, odnosno izgradnju, Sinan–pašine dzamije u Prizrenu. Uz hram, opasan velikim zidovima, bila je sagrađena i crkva Svetog Nikole, velika trpezarija, prilazni most preko Bistrice sa ulaznom kulom. U uglu glavnog hrama je bila smeštena grobnica velikog cara Dušana. Iz rusevine hrama, profesor Radoslav Grujić je 1927. godine preneo kovčeg sa moštima u crkvu Svetog Marka, u Beogradu. Osim kovčega nađen je i vajani portret. Živopis koji je ulepšavao zidove carske zadužbine, nadmašio je po svedocenju savremenika najbolje freske srpskih manastira. Ovu dragocenost koju poseduje Šar-planina, kao i mnoge druge duhovne i kulturne institucije treba štititi svim raspoloživim verbalnim sredstvima, koji mogu nešto da promene u načinu na koji se ova duhovnost čuva. Manastir je danas muški i monasi pokušavaju da ga sačuvaju od zaborava.
Svet flore i faune na šar-planini je takođe ugrožen ljudskim nemarom, ali i lošim održavanjem postojećeg stanja. Potrebno je mnogo volje i snage da se ovaj nacionalni park sačuva kao svedok jednog perioda u kome su Srbi sa Kosova bili prisutni i dali svoj pečat vremenu. Vrlo je inspirativno obići sve opisano i uveriti se u verodostojnost mojih reči, pomoću kojih sam pokušala da predočim duhovne i prirodne lepote kojima šar-planina odiše i koje nam tako nesebično daje.
Autor: Radmila Pavić
Novi Sad
KOSOVSKI VEZ
Izraz kosovski vez navodi nas na pomisao da su to vezeni radovi nastali na Kosovu, najverovatnije u daljoj prošlosti, i odmah želimo da ih vidimo, da nešto više saznamo o tome, da otkrijemo, možda, neka skrivena značenja i poruke, da uživamo u neobičnoj lepoti po kojoj su prepoznatljivi u svetu. Treba ipak da znamo da ovaj pojam kosovski vez ima puno šire značenje i da se odnosi i na radove koji su nastajali i u kasnijim periodima i koji se stvaraju i danas, a imaju motive, boje i bod karakteristične za srednjovekovno Kosovo.
Kosovski vez je prepoznatljiv po svojim visokostilizovanim dekorativnim ornamentima, po zagasitim tonovima. To je tradicionalni način ukrašavanja odeće srpskog naroda na Kosovu, ali i tekstilnog pokućstva i savremene ženske odeće u gradovima centralne Srbije i Vojvodine.
Kosovski vez je deo kulturnog nasleđa upisan u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije u kategoriji „Znanja“ pod brojem 11, a na predlog KUD „Kopanik“ iz Leposavića i Udruženja „Vredne ruke“ iz Novog Sada.
Karakteristike kosovskog veza određene su još u srednjovekovnoj Srbiji, a neki ustaljeni ornamenti potiču iz koptske kulture koji su u naše krajeve dospeli preko Vizantije. Srpski vladari su trgovali sa mediteranskim zemljama, a osobito su bile isprepletene privredne, kulturne i rodbinske veze s Vizantijom. Sve je to doprinosilo da se na kraljevskom dvoru i dvorovima srpske vlastele kosovski vez neguje i razvija do umetničkog savršenstva. Umetnički vez bio je bio privilegija vlastelinskih žena i kćeri jer su materijali na kojima se vezlo i kojima se vezlo bili veoma skupi, često uveženi iz dalekih prekomorskih zenalja.
Kraljica Jelena Anžujska, žena Uroša I i majka kasnijih vladara Dragutina i Milutina, otvorila je prvu uglednu školu kosovskog veza. U svojoj školi ona je podučavala devojke iz viših slojeva vođenju domaćinstva, lepim manirima, umetničkim veštinama, a posebno izradi vezenih predmeta. Devojke su se kasnije po preporuci same kraljice udavale u ugledne porodice. Njena snaha, kraljica Simonida, je takođe imala školu umetničkog veza. U narodnoj pesmi je opevana:
„Vezak vezla kralja čekala, Simonida mlada kraljica.
Pokraj sebe đerđef spustila, čudan sanak beše usnila.
Kralj Milutin gorom jezdio, Gračanici crkvi hodio,
Kad na stazi eto jelena, kraj jelena srna malena“ ...
Osim na dvorovima srpske vlastele kosovski vez negovao se i u manastirima. Predmeti za crkvenu upotrebu bili su urađeni po strogim pravilima kosovskog veza. Najpoznatija vezilja je monahinja Jefimija, pesnikinja i umetnica kosovskog veza. Monahinja Jefimija izvezla je 1389/99 za Hilandar zavesu sa molitvom Moljenje Gospodu Isusu Hristu i likvima Isusa Hrista, Jovana Zlatoustog i Vasilija Velikog. Ona je izvezla i pokrov za mošti svetog kneza Lazara i napisala sihove Pohvale knezu Lazaru. To je u celini izvorni pesnički tekst u kojem monahinja i pesnikinja Jefimija saopštava svoja strahovanja, tugu i bol zbog narodnih stradanja, ali i žalost zbog ličnih telesnih i duševnih tegoba. Pohvala je izvezena na crvenom atlasu pozlaćenom žicom sa željom da to bude pokrov za mošti kneza Lazara u manastiru Ravanici. Danas se taj pokrov čuva u Muzeju Srpske pravoslavne crkve.
Među običnim narodom takođe je bio običaj da svoje odevne predmete kao i predmete za kućnu upotrebu ukrašavaju vezom, ali materijali nisu bili tako skupi kao oni što su se upotrebljavali na dvoru ili po manastirima.
Odevni predmeti i predmeti pokućstva ukrašavani su geometrijskim i stilizovanim biljnim ornamentima tamnijih boja (smeđe, zelene, plave, bordo, žute) i oivičeni najčešće linijom crne boje, a ponekad, ređe smeđe. Zagasite, tamnije boje se pojavljuju jer su korištene boje od prirodnnih materijala koje nisu bile tako svetle i sjajne kao savremene fabričke boje. Pored njih nakon Kosovskog boja pojavljuje se i realistički motiv – božur (najčešće crvene, a ponekad zelene ili žute boje) i motiv suze oivičen crnom bojom koji simbolišu koji na Kosovu polju i tugu.
Odevni predmeti izvezeni kosovskim vezom najčešće su izvedeni na konopljanom, lanenom, polupamučnom ili pamučnom platnu. Vezlo se vunom, metalnom niti, žutom ili belom srmom, a koristile su se i šljokice.
Kosovski vez prepoznatljiv je po tehnici kojom je izveden. Najpoznatije tehnike su vez brojem i vez po pismu. Vez brojem i sve njegove podvrste karakteristične su za izradu tradicionalne srpske nošnje u predindustrijskom vremenu. U tehnici veza brojem ili veza po žici vezilja mora da računa s teksturom tkanine na kojoj veze.
- Prilikom vezenja vezilja nikad nije brojala pojedinačne nitit tkanine, već je površinu na kojoj se vezlo razbrojavala od po nekoliko niti. Te jedinice nazivane su čisanice i sastojale se se, zavisno od tehnike veza, od tri, deset ili dvadeset niti. U našoj tradiciji reč zadeljaj je najbliža značenju reči bod, a njeno značenje nas takođe upućuje na način rada i grupisanje niti u materijalu. Vezilja je, kad je reč o vezu na kosovskim košuljama, ali pretpostavljamo i u drugim krajevima, počinjala rad tako što je vezla prvo obrise motiva, a zatim ih pounjavala, objašnjava Jelica Belović Bernadzinkovski.
Tehnika veza po pismu nastala je kasnije, tokom XIX početkom XX veka, pod uticajem evropske umetnosti, najpre u Vojvodini, a zatim je prihvaćena i u Srbiji. Ova tehnika podrazumeva da se vez izvodi po prednacrtu, po šemi. Ovi vezovi izvedeni su tehnički uglavnom tipom veza po pismu, a glavne tehnike su: bod na iglu, ispisara, lančanac – kojima se oivičava motiv i ravan bod, pokrstica, prutac – kojima se ispunjava, saznajemo od Irene Fileki u njenom radu „Vez i čipka“.
Zanimljive podatke o tehnici izrade vezenih predmeta na našim prostorima nalazimo i kod Jelice Belović Bernadzinkovski:
Vezilja je, kad je reč o vezu na kosovskim košuljama... počinjala rad tako što je vezla prvo obrise motiva a zatim ih ispunjavala. O tome svedeoče predmeti iz zbirke sa započetim vezom i izvezenim glavnim konturama ornamenata, kao napr. Vez sa rukava ženske košulje sa Kosova, inv.br. 24232. Na tom primerku veza izvedene su sve ivice šara i započeto je ispunjavanje većih površina vunenim koncima u više boja“.
Detaljnije o tehnikama kosovskog veza možemo naći u radovima:
-Irena Fileki, Tehnike veza najčešće zastupljene na predmetima iz Srbije u Zbirci Vez i čipka.
- Jelica Belović Bernadzinkovski: Građa za tehnološki riječnik ženskog ručnog rada (1906). i Srpski narodni vez i tekstilna ornamentika, Novi Sad, 1907.
Vidimo da se kosovski vez sačuvao do današnjih dana na prostorima gde su živeli Srbi, a pogotvo na onim prostorima gde su se doselili Srbi sa Kosova i Metohije krajem XVII i početkom XVIII veka. Krećući na neizvestan put na sever Srbi su u svojim škrinjama nosili svoju odeću i ukrasne predmete za kuću izvezene karakterističnim kosovskim vezom. U novoj domovini, u južnim delovima Ugarske i današnje Vojvodine Srbi su sačuvali ovaj vez kao deo svog identiteta. U raznim kulturno-umetničkim društvima, a kasnije i u školama negovana je veština i umetnost kosovskog veza.
Kosovski vez je zauzeo prestižno mesto na listi nematerijalnog nasleđa Srbije zahvaljujući novosadskim udruženjima koja neguju ovu lepu veštinu i umetnost, pa je tako upravo Udruženje „Vredne ruke“ iz Novog Sada veoma zaslužno što se kosovski vez našao na listi nematerijalnog nasleđa Srbije.
U udruženjima po Vojvodini i po drugim krajevima Srbije i regiona i u današnje vreme neguje se kosovski vez. Članice su ne samo Srpkinje već i pripadnice drugih naroda i narodnosti. Učestvuju svi koji vole ovakav način kreativnog izražavanja. Svako od njih daje i neki svoj lični pečat. Pojavljuju se i veoma svetli, šareni i živahni tonovi što je lepo i prihvaćeno, ali se ne smatra tipičnim kosovskim vezom.
Ima mnogo i pojedinačnih primera gde su se žene, a ponekad i muškarci posvetili izradi predmeta tehnikom kosovskog veza. Neki od tih predmeta su prodati u inostranstvo po veoma visokim cenama.
I za kraj kao zanimljivost današnjeg vremena navešću primer Steve Zarina iz Novog Sada. Iako se smatra da je vez izrazito ženska suptilna veština, eto, imamo i primer jednog muškarca koji s velikom ljubavlju nastavlja tradiciju kosovskog veza, a ovo umeće nasledio od svoje majke. Tehnikom kosovskog veza Steva izrađuje ikone, grbove, poneki pejzaž. Izradio je oko 200 slika i izlagao svoje predmete 30 puta, a od toga 5 puta u Americi. Njegova žena i kćerka su pored njega zavolele ovu umetnost, tako da su mu se pridružile u izradi vezenih predmeta.
Svoje umeće i ljubav prema kosovskom vezu Steva Zarić želi preneti i na druge te po uzoru na Jelenu Anžujsku voleo bi da nadarene devojke obuči tehnikama izrade kosovskog veza. U tome donekle i uspeva jer je postao autor projekta za obnovu starih i umetničkih zanata i domaće radinosti.
Kao inženjer menadžmenta u pokrajinskoj Nacionalnoj službi za zapošljavanje, nedavno je, u Zanatskom domu u Novom Sadu, sa još nekoliko kolega – zlatara, uramljivača, keramičara... pokrenuo i školu za obuku nezaposlenih. Kruna njegovog dugogodišnjeg rada biće, ipak, knjiga o kosovskom vezu. Prikupljanje materijala nije lak posao, priznaje Steva, jer pisanih tragova ima veoma malo. Ali, vredi se potruditi /Dana Stankovićeva, Nit dubokoh korena, 12.04.2008./
Autor: Miodrag Mika Petrović
Novi Sad
GRAČANICA
Gračanica, drevni manastir, koji se nalazi u selu Gračanica, na desetak kilometara od Prištine na Kosovu i Metohiji. Sagradio je Sveti Kralj Milutin oko 1310. godine, kao svoju zadužbinu. Posvećena je Uspenju Presvete Bogorodice. Kroz svoju dugu istoriju često je rušen, ali i uporno obnavljan. Smatra se da je to najznačajnija sačuvana zadužbina kralja Milutina, najvećeg ktitora među srpskim vladarima i jedna od najlepših hrišćanskih građevina srednjeg veka. Crkva je sagrađena na temeljima starijeg hrama, izmedu 1310. i 1321. godine.
Gračanica je istinsko remek delo srpskog graditeljstva. Nažalost ime neimara nije sasvim pouzdano, ali predanje kaže da su nju gradila tri brata: Đorđe, Dobrosav i Nikola, a njega neki istoričari umetnosti smatraju i za protomajstora, koji je građevinu i projektovao. Vreme 14. i 15. veka je bio period velike duhovne i kulturne slave ovog manastira. U Gračanici je živelo stotine monaha, a duhovna i umetnička delatnost je bila na visokom nivou.
Početkom 16.veka, manastir je bio središte novobrdskog mitropolita. U ovom periodu je u manastir doneta i prva štamparija. U kasnijem vremenu usled turskih zuluma, manastir je napušten i crkva je služila za parohijske potrebe. Nažalost ova duhovna riznica je bila meta raznih iskušenja i stradanja. Prvi put je to počelo posle Kosovske bitke, zatim nakon Velike seobe Srba i na kraju 18. veka. Poslednje obnavljanje je usledilo 1957.godine. Tokom devedesetih godina su Gračanicu više puta granatirali albanski teroristi i tada je pretrpela manja oštećenja.
Nakon rata na Kosovu i Metohiji 1999. godine je iz Prizrena preneto sedište episkopa raško-prizrenskog. Tako je manastir Gračanica postao duhovno, nacionalno, ali i političko središte srpskog naroda u ovoj južnoj srpskoj enklavi. Danas je to ženski manastir i monahinje pokušavaju da očuvaju tu svetinju uz pomoć UMNIK-a. Gračanica je od 2006.godine na listi svetske kulturne baštine Uneska. Arhitektura same Gračanice je jedna od najlepših i najorginalnijih srpskih i vizantijskih građevina. To se naročito vidi u oblicima koji dinamično rastu u visinu tako da su ispresecani kontrastima svetlosti i senke. Petokupolno gračaničko zdanje se svojim lukovima stepenasto penje u vis i stvara harmoničnu složenu krovnu površinu na kojima se smenjuju kupole i polukružni svodovi. Osnovu hrama čine dva upisana krsta jedan u drugome, od kojih je jedan centralno izbačen pa je stoga i centralna kupola stepenasto podignuta uvis. Crkva je zidana u naizmeničnom klesanim kvadrima kamena i opeke.
Značaj Gračanice, kao manastirskog zdanja, je izuzetan i zbog velike vrednosti njenih živopisa. Odslikavanje zidova se odvijalo u nekoliko etapa. Najstarije freske su najverovatnije slikali Mihailo i Jevtihije i završili si ih 1321.godine. U freskama su oslikane i loza dinastije Nemanjića sa 16 portreta. Na samom ulazu u crkvu su portreti ktitora kralja Milutina i njegove žene Simonide. Njene oči, oštećene na slici, inspirisale su čuvenog pesnika Milana Rakića da napiše jednu od najlepših pesama novije srpske književnosti ,,Simonidu”. Prva zona tih prelepih fresaka u sebi sadrži 80 stojećih figura, druga 150 poprsja i 100 kompozicija koje prikazuju cikluse Velikih praznika, Hristovo stradanje, Čuda i parabole, scene iz Bogorodičnog života i života Svetog Nikole.
Neprevaziđene su gračaničke predstave Raja i personifikacija mora na fresci Strašnoga suda. Manastir je građevina od izuzetne važnosti za život, istoriju i kulturu našeg naroda. Gračanička osnivačka povelja smatra se jednim od najvrednijih pisanih dokumenata slovenskog ambijenta i srpske države iz doba kralja Milutina. Ispisana je na zidu đakonikona 1321.godine. U njoj su jasno naznačeni pravni parametri koji govore o dobro organizovanoj srpskoj državi toga doba. Svojom nebeskom lepotom, kroz sve nepogode istorije, ovaj manastir je svedok neprekinute vere, uzvišenog i neuništivog pravoslavnog stvaralačkog duha našeg naroda.Tako je i kosovska pramajka Gračanica u krstolikom svom zračenju sa zemlje kosovsko-stradalne, iznedrila po svetu i u Srbiji još 5 Gračanica: Novu Gračanicu u Libertvilu kod Čikaga, Kanadsku Gračanicu u Vindzoru, Hercegovačku Gračanicu u Trebinju i Beogradsku Gračanicu-Crkvu Svetog Marka na Tašmajdanu, kao i najstarije svoje arhitektonsko čedo, crkvu Gračanicu, u okolini Valjeva.
Postoji i Mala Gračanka u selu Gračanica, podignuta u spomen na ubijenog srpskog mladića. Posebno je svečano za veliki hrišanski praznik,Vidovdan, kada se u manastiru po tradiciji, održava centralna proslava sa liturgijom, a potom se ide pred Spomenik kosovskim junacima gde se vrši parastos. U ovoj 2019. godini se obeležava 630 godina od tog vrlo važnog događaja. Takođe se obeležava i 800 godina od uspostavljanja srpske autokefalnosti koja je započeta sa svetim Savom 1219.godine.Velika Gospojina 28. avgusta svake godine je praznik koji je posvećen Uspenju Presvete Bogorodice i praznik ktitora Sv.Kralja Milutina, kada se pored vernika sa Kosova i Metohije u manastiru okupi i veći broj poklonika iz Srbije,Crne Gore, Republike Srpske i dijaspore.
Autor: Radmila Pavić
Novi Sad
JELA I PIĆA KOSOVA I METOHIJE
Sva regionalna jela i pića su specifična i stoga veoma zanimljiva, a za nas su posebno interesantna jela i pića kosovskog podneblja. Kosovo puno iznenađenja i suprotnosti privlačilo je mnoge narode pa su tako današnja omiljena jela srpske nacionalne kuhinje nastala negovanjem srpske tradicije, ali i pod uticajem turske, grčke, talijanske i hrvatske kuhinje.
Tradicionalna hrana na Kosovu je visoke hranjive vrednosti, a najčešće su to jela od krompira, pasulja, paprike, mesa, mlečnih proizvoda, mahunarki, pirinča i testa.
Mleko i mlečni proizvodi su omiljene prehrambene namirnice, a kosovski sir i kajmak su pravi specijaliteti koje treba probati.
Hrana se češće sprema pečenjem nego kuvanjem. U svakodnevnom meniju uvek nalazimo meso, a osobito govedinu, junetinu i jagnjetinu. Meso se konzervira sušenjem i omiljena jela su sudžuk i sušena govedina. Jela od ribe su također zastupljena, ali ne tako često.
Na Kosovu se često sreću razna jela od testa. Burek je omiljeno jelo i svi uvek znaju gde se jede najbolji burek, ali pravi kosovski specijalitet je flija, a zatim tu su i mantije, krelane, pite pogače.
Svaka kuća na Kosovu obavezno priprema za zimu razne vrste turšija. Ukiseljeno povrće odlično ide uz razna pečenja, sušenu govedinu i sudžuk.
Kosovo je poznato i po svojim vinogradima i vinarskim poslovima koji nisu laki, ali uz naporan rad slatke bobice vina se pretvaraju u Božanski nektar ili kako još kažu nektar života.
-
Od belih sorti vinove loze, najzastupljenije su: smederevka, italijanski rizling, šardone, rajnski rizling i župljanka.
-
Od crnih sorti vinove loze najzastupljeniji su: vranac, prokupac, game i pino noar.
Kosovska vina su poznata i zastupljena na sajmovima, a prodaju se širom Srbije, a izvoze se i u Nemačku, Hrvatsku i Sloveniju.
Osim vina na Kosovu se proizvodi dobra rakija od šljive, jabuke, kruške i kleke. Sva veća slavlja su nezamisliva bez kapljice dobre rakije od koje kako kažu ne boli glava. U Gračanici se održano Festival rakije na kome je 2014. svoje proizvode izložilo sedamdeset individualnih proizvođača. Pobedio je Milan Đuričić iz Velike Foče koji je ponudio svoju rakiju pod nazivom Duša Metohije, a analitičar iz Prištine Dukađin Gorani u ulozi sudije je izjavio: „Bila mi je izuzetna čast da se odazovem ovde. Smatram da je ovo jedan izuzetan trenutak da se iskusi nešto što je zaista u zenici neke nacionalne tradicije srpske zajednice, a to je ovakvo pravljenje rakije. Dok sam još na nogama, smatram da sam za sada danas prošao Klokot, Gračanicu, Parteš, Zubin Potok i mislim da zaista ovi ljudi znaju šta rade“
Na kraju da završimo s nečim slatkim da bude kao u narodnoj poslovici “slatko dolazi na kraju”, a to je kod nas nezaobilazni med i lekoviti i okrepljujući napitak od meda – medovina, koji su slovenski narodi pripremali od davnina.
Vrste meda na teritoriji Kosova
Na ovim prostorima, proizvode se uglavnom tri vrste meda, od kojih livadski najviše, šumski je odmah ispod njega dok, kada je reč o bagremovom medu, on se najmanje proizvodi jer, po rečima našeg sagovornika, bagrem je drvo koje ne medi svake godine.
Za bagremov med, naš sagovornik kaže da je jedini koji ne izaziva alergije, kao i da je izuzetno skup i tražen na stranom tržištu, dok za šumski med kaže da je na ovim prostorima po sastavu najkvalitetniji. /Izvor: Kossev Kosovo Sever portal/
Autor: Miodrag Mika Petrović
Novi Sad
PEĆKA PATRIJARŠIJA
Ona je vekovno duhovno srpsko središte, pastirski tron, kamen postament. Nalazi se na ulazu u Rugovsku klisuru kod Peći, u blagodatnoj Metohiji. Ktitor ovog prelepog duhovnog zdanja, manastira, je arhiepiskop Arsenije i naslednik Svetog Save. Kada je manastir Žiča postao nesiguran za sedište arhiepiskopije, zbog upada raznih plemena, srpski patrijarh Arsenije, sredinom 13. veka, premešta sedište u Peć. Arhitektonska rešenja ovog manastira zato dosta podsećaju na Žiču. Prema fresci iz 14. veka, Sveti Sava je pri kraju života dao nacrte za Pećku patrijaršiju, koju su kasnije realizovali njegovi naslednici.
Manastir čini kompleks od četiri crkve i raskošna spoljna priprata koju je podigao patrijarh Danilo II, pre 1376.godine. Crkve su posvećene Svetim apostolima, Svetom Dimitriju, Bogorodici Odigitriji i Svetom Nikoli. Pećka patrijaršija je bila vekovima središte Srpske pravoslavne crkve. Ona je bila ne samo duhovno, već i kulturno srpsko središte. Oko nje su se okupljali učeni i umetnički nadareni monasi. Bila je mauzolej srpskih arhiepiskopa i patrijarha. U njoj počivaju arhiepiskopi Arsenije I, Sava II, Nikodim i Danilo II, kao i patrijarsi Joanikije II i Jefrem.
Nakon obnove rada Srpske patrijaršije 1557. godine, tu stoluju patrijarsi Makarije i Antonije iz kuće Sokolovića, Gerasim, Savatije, zatim Pajsije Janjevac, veliki knjigoljubac i pisac, Arsenije III Čarnojević i Arsenije IV Jovanović Šakabenta. Posle Prve i Druge velike seobe Srba, Pećka patrijaršija je pretrpela više razaranja. Do 18. veka manastir je bio muški, da bi posle Drugog svetskog rata bio pretvoren u ženski. Posle požara koji su podmetnuli Albanci, odneta je patrijarhova rezidencija i ceo kompleks konaka. Izgoreli delovi su obnovljeni.
Zahvaljujući samopregornom sestrtinstvu na čelu sa igumanijom Fevronijom, spašene su mnoge knjige i drugi vredni predmeti koji su prebačeni u Beograd. Od jula 2006. godine, ovaj manastir se nalazi na Listi svetske kulturne baštine Uneska. Danas ga obezbeđuju jedinice Kfora.
Pećka patrijaršija je i danas nacionalni i duhovni centar za preostale Srbe koji žive u toj južnoj pokrajini. Osim njih i danas se organizuju posete hodočasnika iz svih krajeva gde žive Srbi.
Autor: Radmila Pavić
Novi Sad
GOČ
Muzika je uvek na sebi svojstven način povezivala ljude. Igrom, pesmom i svirkom naši preci su prenosili razne poruke, izražavali svoja raspoloženja. Na seoskim veseljima (svadbama i kućnim slavama) goč se često koristio kao solo instrument, a ponekad je uz zurle i gajde izražavao raspoloženje, stvarao atmosferu.
Današnji zapisi potvrđuju da je udarački instrument goč preteča današnjih tapana i modernih bubnjeva. Goč se izrađivao od kože i drveta. Dva naporedna velika prstenasta obruča od orahovog drveta zatvore se kožom. S jedne strane obruči su spojeni kozjom kožom, a s druge strane ovčijom, telećom ili magarećom kožom. Udaranjem drenovim prutom koji se naziva prčka ili praćka o kozju kožu koja je tanja postižu se viši tonovi, a udaranjem s druge strane u deblju kožu debljom palicom koja se naziva čukan postižu se niži, dublji tonovi. Tankim prutom prenosi se osnovna poruka, sve ono što svirač želi da kaže, a debljim prutom se punktiraju određena mesta. Tako se stvara željena melodija i muzički izraz. Goč ili tapan se koristio za sviranje, a ne samo kao pratnja melodije.
Veoma je važno istaći da je ovaj drevni udarački instrument zadržao svoju popularnost do današnjih dana što nam dokazuju domaći trubački orkestri koji ga u pomalo modernizovanoj izradi koriste na svojim nastupima.
Stari bubanj čuva poreklo mnogbrojnih naroda pa tako i naših ljudi sa Kosova. Uz goč prenosimo priču o muzici i kulturi koja je nekad bila na prostorima Kosova i šire. Pričanjem o ovom drevnom instrumentu koji je odoleo zubu vremena prenosimo priču o muzici i kulturi i ostavljamo je našim potomcima.
Autor: Miodrag Mika Petrović
Novi Sad
PROKLETIJE
Ove planine se drugačije zovu Trojanske, jer obuhvataju tri države. Na istoku je Crna Gora, južno je Srbija, a na severu je Albanija. Najviši vrh u Srbiji, odnosno na Kosovu i Metohiji, je Đeravica koja se nalazi na 2.656m nadmorske visine i ujedno je najviši vrh na planinama u Srbiji. Prokletije su planinski venac koga sačinjavaju 40 planina od Mokre gore i Suve planine do Crne Gore i Albanije. U prošlosti su različito nazivane, čak i Alpi na jugu Evrope, a današnji naziv dao im je Jovan Cvijić. Sam naziv Prokletije ili zabranjene planine, ima u svom nazivu dosta simbolike. Ona se pre svega odlikuje prostorno kao krševitost, divljina i neprohodnost, ali i u nekadašnjim društveno-istorijskim prilikama na ovom prostoru koji nije bio bezbedan delovao je anarhično i vrebale su razne opasnosti. U neposrednoj blizini vrha, Đeravice, su mnogobrojna lednička jezera od kojih je najveće Đeravičko koje je u obliku zuba i nalazi se na 2.200m nadmorske visine. Iz njega potiče reka Ribnik. Vrh Đeravica se nalazi iznad srednjevekovnog manastira Visoki Dečani pa je sve do XX veka bio nazivan Kaluđerovica, jer je bio naseljen kaluđerima u velikom broju. U neposrednoj blizini je i grad Peć sa Pećkom Patrijaršijom.
Ovaj planinski kompleks datira još iz praistorije i za to postoje i materijalni kulturni sadržaji. Na njemu su vekovima živeli Srbi, Crnogorci, Albanci, Muslimani i Romi. To svakako ovaj prostor čini bogatim etničkim mozaikom narodnog blaga. Preko 20 vrsta narodnih nošnji potiče iz ovog kraja kao i raznovrsne folklorne muzike, narodni običaji i zanatske radinosti.
Turistička ponuda Kosova sa ovih prostora za Srbiju može da bude vrlo važna i dragocena jer postoji sve veća zainteresovanost da se posete ovi krajevi, naročito je popularna Đeravica. Ona poseduje neverovatno lepe pejzaže i krajolike a uz to i bogata je florom i faunom. To što nudi ovaj živopisan krajolik netaknute prirode je takav dar koji treba da iskoriste turističke organizacije u Srbiji i na taj način pomognu Kosovu i njegovom stanovništvu.
Autor: Radmila Pavić
Novi Sad
NARODNE IGRE KOSOVA I METOHIJE (I deo)
Srpski narod sa Kosova i Metohije negovao je svoju kulturu, umetnost, tradiciju. Kosovski vez, narodna nošnja Kosova, te muzički istrumenti sa svojim orginalnim izrazom samo su deo bogatog nasleđa koje opisuje kulturu i istoriju ovog podneblja. Posebnu priču o kosvskoj kulturi, umetnosti i tradiciji otkrivamo istražujući kosvske narodne igre. One se izvode u narodnoj nošnji koja se ističe svojom izuzetnom lepotom i raznolikošču.
Igra se smatra najstarijim vidom umetnosti, praizvorom svih umetnosti. Nemački muzikolog i istoričar Kurt Saks kaže da je igra „majka svih umetnosti“. Glavni elemant igre je ritmički pokret ljudskog tela, ruku i nogu. Igra obuhvata i ispunjava celu osobu u telesnom i duhovnom smislu. Kolo je osnovni oblik slovenske igre i predstavlja izraz umetničkog nadahnuća kolektiva. U kolu se skladno povezuje igra kolovođe sa igrom zajednice, izražavaju se sve radosti i nevolje kroz koje prolazi zajednica. Svi važniji događaji: svadbe, slave, praznici ispraćeni su narodnim veseljem i igrom u kolu. Svako područje ima poseban način igranja, drugačije narodne nošnje, muzičku podlogu i tekst pesme.
- U narodnim igrama ovog podneblja etnokoreolozi uočavaju elemente slovenske, srpske, orijentalne, crnogorske i hercegovačke igre (Mladenović 1973).Najzastupljenije su igre sa pevanjem – orske. One su drevnog porekla i temelje se na slovenskoj muzičkoj tradiciji: dodole, lazarice, pročke, koledarske i dr. Kosovsko-metohijske igre se izvode uz muzičku pratnju: svirale, duduk, tupan, darabuka, zurle i gajde. Kao udarački instrumenat koristila se i tepsija. Za prizrenske igre karaktersitično je da ih je početkom prošlog veka pratio orkestar sastavljen od violine, klarineta, defa ili daira.
Kola su bila otvorena, zatvorena i kombinovana sa solo igrom u centru kruga. U Vučitrnu postoji oro koje izvode četiri devojke dok ih ostali posmatraju. Postoje i igre u kojima su igrači raspoređeni u dve naspramne vrste, kreću se jedni prema drugima i mimoilaze ili nekoliko njih obrazuje luk ispod kojih ostali prolaze. Neka kola su kombinovana sa igranjem u parovima. Kao primere za solo igranja možemo navesti dodole i lazarice u kojima igraju jedna ili dve devojke.
Na Kosovu se razlikuje ženska narodna igra od muške narodne igre. Ženska narodna igra je lagana, odmerenih pokreta sa pogledom u zemlju. Kretanje je jednoliko uz pratnju pesme. Jedino kolovođa igra življe s podgnutom desnom rukom i maramicom u njoj. Igračice se drže desnom rukom ispod leve ruke druge igračice, a u levoj ruci drže maramicu. Retko se dešava, ali ako se do devojke uhvati muškarac s kojim ne želi da igra, daje mu maramicu, a ako se do nje uhvati muškarac s kojim rado igra, daje mu ruku. Muško kolo je energičnije, sa izražajnijim pokretima, skokovima i uzvicima. U kolu se obično drže za ruke, ali ponekad se mogu držati i za ramena i za pojas.
-
Svojom igračkom veštinom u prošlosti su se osobito isticali igrači iz Gušterice, Lapljeg sela, Gračanice i Krive reke. (Вукановић 1986). Павловић М. Б. и сар., Неговање и значаj; 2013, X/1, стр. 217–232 221
Autor: Miodrag Mika Petrović
Novi Sad
NARODNE IGRE KOSOVA I METOHIJE (II deo)
Narodne igre iz Prizrena prepoznaljive su po gospodstvenom stavu, koji se postiže mekim pokretima ruku i koracima nejednake dužine koji se izvode odmereno i smireno. U prizrenskim igrama žene i devojke igraju odvojeno od muškaraca. Karakteristično je zbijeno držanje igračica u kolu. Kada se uhvate za ruke, od šaka do lakata ih potpuno priljube jedna uz drugu. Muškarci se ponekad drže za ramena ili pojas. U Gnjilanu je također bilo usvojeno da devojke i žene igraju odvojeno od muškaraca. To je bio jedan od načina čuvanja devojaka od Turaka. Mladići su izbegavali da se uhvate do devojke koju vole, da ne zapadne u oči Turčinu i da se ne hvata do nje.
Opšta atmosfera iz života naroda i njegovog potčinjenog položaja odrazila se na stil igranja na centralnom Kosovu. Ženske narodne igre ovde su veoma tihe, mirne, potištene. Osećaje, i to ne potpuno, jedino iskazuju kroz ono dugo „i“ koje se ponekad čuje.
U Peći se igralo mešovito kolo i uočena je veća sloboda u izražavanju veselih raspoloženja. Pećanke u igru unose živ temperament i neposrednost.
U Metohiji su zastupljene skoro sve iste igre kao i na Kosovu. U Peći se ukrštaju prizrenski, kosovski i crnogorski načina igranja. Starosedeoci su igrali svoje igre, a doseljenici iz Crne Gore svoje. U samom gradu Peći, prilikom neke proševine igrale su se i srbijanske igre.
U pesničkim elementima preovlađuju ljubavni i svadbarski motivi, kao i porodična osećanja. Za prizrenske igre karakeistični su i elementi humora, kojim se narod snažio i u najtežim trenucima.
Uspomenu na bogatstvo kosovsko-metohijskih igara čuvaju nam naša kulturno-umetnička društva. Mladi muzičari i umetnici koji se okupljaju u njima prenose nam muzičku i koreografsku priču o kosovsko-metohijskim igrama. Zahvaljujući njihovom trudu i zalaganju imamo priliku da vidimo i čujemo narodne igre koje su naše stari nagovali i uz njih odrastali.
Autor: Miodrag Mika Petrović
Novi Sad
RIZNICE I BLAGA KOJE ČUVAJU KOSOVSKI MANASTIRI
Blago koje se nalazi na ovim prostorima kao čudom je preživelo napade ,ratove i okupacije.Reč je o predmetima i kolekcijama od izuzetne sakralne ali i kulturne i umetničke vrednosti.Za njihovu izradu po pravilu su bili zaduženi najveći majstori u vremenu njihovog nastanka i bili su najfinije izrađeni.Svi ti crkveni predmeti,vladarske i arhijerejske insignije,srednjevekovni iluminirani rukopisi i zlatni okovi za njih,škrinje i mnogo toga još svedoče o visokoj kulturi srpskog zlatnog srednjevekovlja ,o moći ali i o bogougodnosti naručilaca i darodavaca.Zlatom su optočili slike svojih svetaca i kupole svojih hramova,svoja pera i mačeve,svoje knjige i krstove,svoje putire i krune.Još sredinom XIII veka u onovremenoj Srbiji otkrivene su velike rezerve važnih ruda,najpre u Trepči,Novom Brdu,Janjevu a kasnije i u okolini Prištine i Vučitrna. Kralj Uroš I je tada u Srbiju doveo Sasa,nemačke rudare,koji su buli najbolji onovremene stručnjake.Naročiti procvat na ovakvom kosovskom temelju,Srbija doživljava u doba kralja Milutina,sina Uroša I i poprima obeležeje bogate i moćne države.Godine 1412.despot Stefan Lazarević je doneo čuveni Zakonik o rudnicama koji je predstavljao jedinstveni srednjevekovni pravni spomenik.Ubrzo su ga preveli Latini i Turci.Srpska verzija je bila u nekoliko ćiriličnih prepisa,ali je najznačajniji onaj koji je iluminiran iz 1580.godine.Njegova istorija je bila uzbudljiva i skoro 4 veka je bilo potrebno da rukopis bude otkriven ,1959. i darovan je SANU a objavljen je 1962.godine.U današnjem teškom trenutku za Srbiju,odnosno prostor koji Kosovo i Metohija danas teško mogu da sačuvaju bez pomoći KFOR-a ali svih koji Srbiji žele dobro.Na ovom prostoru se nalaze velike količine ukupnih srpskih rezerevi uglja i njihova vrednost je prilično velika i zato je važno da se to sačuva.Poznato je da ispod ovolikih rezervi uglja se nalaze i velkika nalazišta nafte.Pored toga ima i cinka,olova,nikla,magnezita i hroma.Zato je važno da se borimo svim miroljubivim sredstvima da to naše blago sačuvamo od velikih eksploatacija onih koji nisu ti vlasnici.Put da se to i u praksi sprovede je vrlo težak i trnovit kao i život tih ljudi koji su tamo ostali da žive nakon svih ružnih događanja od strane Albanaca i njihovih separatista.Nadamo se da će Srbija svojom mudrom politikom uspeti da sačuva bar nešto za svoja buduća pokolenja.
Autor: Radmila Pavić
Novi Sad
KAVAL – ČUVAR KULTURE I UMETNOSTI
Istorija beleži da se kaval pojavio još pre nekih 4000 godina. To je instrumenat koji ima zaista dugu tradiciju i koji su svirao na mnogim teritorijama, a ne samo u južnom delu Srbije i na Kosovu i Metohiji, već i šire. Sviranje na kavalu u Srbiji je najviše zastupljeno na Kosovu i Metohiji i to u predelu Šar planine, naročito u Sirinićkoj župi i Prizrenskoj gori. Kaval se može čuti u pravoslavnim srpskim zajednicama, slovenskim muslimanskim zajednicama (Gorani) i albanskim muslimanskim zajednicama.
U domaćim predanjima o kavalu, on se pominje već u periodu od X – XV veka. Kaval nalazimo na srednjovekovnim freskama srpske pravoslavne crkve sa Kosova i Metohije. Aleksandar Đorđević Papec, dobitnik mnogobrojnih nagrada za svirku na gajdama i kavalu, poklonio nam je jednu savremenu izvedbu psalma na kavalu „Gospod je meni pomoćnik i neću se bojati što mi učini čovek“ , link: https://www.youtube.com/watch?v=JvbAnCrI6YU.
Pored jakog kulturološkog i istorijskog motiva i uticaja kaval se pominje i u svakodnevnom životu današnjih Srba kako iz Srbije tako i sa Kosova i Metohije. Uz zvuke kavala počinjali su i završavali se radovi na polju, čuvalo se i dozivalo stado na pašnjacima. O kavalu su sačuvane mnoge priče i legende. Zabeleženo je da su zbog svirke Borisava Boškoćevića ljudi ostavljali poslove na njivi, sedali u hlad i slušali muziku, a ponekad i zapevali jer je to jedini tradicionalni muzički duvački instrument koji je jedinstven po tome što se uz njegovu svirku peva.
Kako je interesovanje za stočarstvo zamiralo, tako se i sviranje na kavalu polako gasilo, ali zvuk ovog instrumenta i muzičke domete sačuvali su nam talentovani muzčari, škole i institucije širom Srbije: Muzička škola „Mokranjac“ iz Beograda, Srpsko etnomuzikološko društvo, Centar za istraživanje i očuvanje tradicionalnih igara Srbije (CIOTIS), Odsek za Etnomuzikologiju FMU.
Mnogobrojna srpska kulturno-umetnička društva u Srbiji i inostranstvu sve češće u svoj program uvode kaval. Sredinom 20. veka u Beogradu se pojavilo pojačano interesovanje za kaval zahvaljujući slikaru i freskopiscu Predragu Stojkoviću i njegovom učeniku Vladimiru Simiću, a zatim tu su još i profesor kavala Miloš Nikolić, Borisav Boškoćević iz Sirinićke župe. Posle drugog svetskog rata najpoznatiji je svirač kavala je Milko Veličković (Pećinovčević), a danas su aktivni i poznati Miladin Boškoćević i Veselin Bošković iz sela Štrpce. U srpskoj dijaspori postoji takođe veliko interesovanje za kaval što dokazuje velika posećenost koncerata etno-odseka Muzičke škole „Mokranjac“ koji nastupaju širom sveta. Njihove izvedbe na kavalu sa interesovanjem su pratili u Japanu, Francuskoj, Nemačkoj, Austriji, Španiji, Kanadi, Kipru, Grčkoj, Rusiji, Hrvatskoj, Sloveniji, Makedoniji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini.
Kaval kao instrumenat i sviranje na njemu prepoznati su kao nacionalno blago Srbije i 18. juna 2012. godine upisani su u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Republike Srbije.
Kaval se izrađuje od jednog komada drveta dužine 65 do 90 cm, s otvorima na obe strane. Jednodelni kavali se sviraju u Srbiji, Makedoniji i Turskoj, a u Bugarskoj postoje trodelni kavali. Za izradu se koristi drvo koje je zdravo, sa što manje pora i to je najčešće drvo jasena, ili drena, ali se može koristiti i drvo šljive, zove, badema. U savremenoj izvedbi imamo i kavale od metala i plastike. Svojim izgledom kaval veoma podseća na zurlu. Sastoji se od cevi i piska pomoću kojih se vazduhom i pritiskom rupica na cevi proizvodi veoma lep zvuk s velikim melodijskim rasponom. Izgled instrumenta je takođe veoma lep i neki primerci su izrezbareni najrazličitijim ukrasima. Kaval obično stoji na drvenom postolju koji se zove arbija, a koji ga čuva od oštećenja.
Da je njegova primena u prenosu tradcionalne muzike Srbije i Kosova prepoznata i do današnjih dana svedoče nam mnogi vizualni zapisi gde možemo čuti prelep zvuk ovog unikatnog muzičkog instrumenta. Da je uspeo u svojoj nameri da očuva melodije naših predaka govori i to da se na ovom nevervatnom instrumentu bliskom fruli mogu izvoditi pozante pesme kosovskog podneblja. Zahvaljujući neverovatnom zvuku kavala i veštoj tehnici mnogobrojnih izvođača mnogo narodna kola i narodne pesme sačuvali su nam naši preci ostavljajući nam bogato kulturno i umetničko blago vredno naše pažnje.
Autor: Miodrag Mika Petrović
Novi Sad
